خانواده های زبان های جهان

در سال 2000، برابر محاسبه ی زبانشناسان، بیش از شش هزار زبان در سراسر جهان استفاده می شده است که بیشتر آنها را ده هزار نفر یا کمتر بکار می برده اند. این تعداد تا سال 2100 یعنی در گذرِ تنها یک قرن نصف خواهد شد. ”یعنی هر دوازده روز = مرگ یک زبان“. بسیاری از فرهنگ های بومی و ملی نیز همراه با این زبان ها به موزه ی تاریخ سپرده خواهد شد. زبان هایی که تعداد سخنگویان بدانها بسیار است (مانند زبان فارسی) دیرتر فراموش خواهند شد. بسیاری معتقدند که زبان هایی باقی خواهد ماند که خاستگاه آنها مهد فن آوری یا اقتصاد باشدبیشتر بر این باورند که زبانی که مردمِ آن بدان عشق ورزند نیز هرگز نخواهد مرد.
برای دسته بندی زبان ها از دیدگاه زبان شناسی، دو شیوه مرسوم است:

شیوه ی وابسته به گونه شناسی (Typology ) در این شیوه، زبان ها بر پایه ساختار شان دسته بندی می شوند. در این روش، برای نمونه، زبان انگلیسی و زبان چینی که هر دو از واژه پردازیِ ”فاعل- فعل- مفعول“ پیروی می کنند، در یک گروه قرار می گیرند.

شیوه ی زادگانی (Genetic) : در این شیوه، زبان ها برپایه ی روند شکل گیری و برمبنای تاریخی دسته بندی می شوند. این روش، بسیار پیچیده تر و علمی تر از شیوه ی وابسته به گونه شناسی است. در شیوه ی زادگانی، گروهی از دانش ها همچون باستان شناسی ، مردم شناسی ، تاریخ، و... توسط زبانشناسان بخدمت گرفته می شود. خانواده های زبان ها نیز با استفاده از همین شیوه دسته بندی شده اند.

 

گروه زبان های هند و ایرانی

 
گروه زبان های هند و ایرانی ، مهمترین گروه از خانواده ی زبان های هند و اروپایی است؛ چراکه کهن ترین گروه از این خانواده به شمار می رود که متن های بسیاری از آن بجای مانده است. تنها خطِ آ ، خطِ ب ، و متن های موجود از زبان هیتی (Hittite)کهن تر از گروه هند و ایرانی هستند. خط آ ، معدود نوشته هایی متعلق به 1500 سال پیش از میلاد هستند که بر روی گل کنده کاری شده و در جزیره ی کرت پیدا شده اند. خط ب نیز متعلق به 1400 سال پیش از میلاد است و آنهم بر روی لوح های گلی در کرت و یونان پیدا شده است. با این وجود، بدلیل اندک بودن بقایای این دو خط و نیز کم بودن دانسته های ما درباره ی زبانی که با این دو خط نوشته می شده است، نمی توان از آنها چیز زیادی بدست آورد. زبان هیتی نیز در آناتولی و بخش هایی از سوریه امروزی بکار می رفته است. با وجود لوح های بسیاری که از این زبان بجای مانده، زبانشناسان هنوز نتوانسته اند آنرا در یکی از گروه های خانواده ی هند و اروپایی جای دهند و تنها به این نکته بسنده می کنند که این زبان احتمالا هند و اروپایی بوده است.

از سوی دیگر، به دلایل زیر، از خانواده ی هند و ایرانی متن های بسیاری بجای مانده و امروزه مرجعی قابل اطمینان برای پژوهشگران شده است:

1 .زبان سانسکریت «هند باستان)، از قرن 14 پیش از میلاد {برخی این تاریخ را تا چهار قرن پیش از این نیز به عقب برده اند} تا قرن پنجم پیش از میلاد، زبان دینی هندویان بشمار می رفته است و به همین دلیل مهمترین متن های دینی هندیان به این زبان نوشته شده است. از قرن پنجم پیش از میلاد به بعد نیز از زبان سانسکریت بعنوان زبان ادبیات کلاسیک هندی استفاده شده است.

2 .زبان اوستایی (ایران باستان)، زبانی است که اوستا بدان نوشته شده و بدیهی است که مورد احترام و پاسداری ایرانیان بوده است. عین کتاب اوستا هم اکنون موجود است و بعلاوه واژه نامه های چندجلدی از زبان اوستایی نیز انتشار یافته که می تواند مورد توجه پژوهشگران باشد.

3 .زبان پارسی باستان ، از آنجایی که زبان مردم ایران تا قرن سوم پیش از میلاد بوده است، از دید من، بسیار شایان اهمیت است. باقی مانده های این زبان بر روی لوح های سنگی بجامانده از دوران هخامنشی موجود است. معروفترین لوح بجامانده، کتیبه بیستون است که به سه زبان پارسی باستان، ایلامی، و آکِدی نوشته شده است. متاسفانه زبان پارسی باستان از هجوم و تاراج تازیان و دیگران بی نصیب نمانده و بسیاری از شواهد مربوط به آن از میان رفته است. بسیاری دیگر از این شواهد نیز در دوران قاجار به کشورهای غربی صادر شده است. واژه نامه ی پارسه- فارسی که برای نخستین بار در جهان در تارنمای دنبلید آورده شده است، با بهره گیری از گنجینه ی متن ها و واژه نامه ی Parsah-English دانشگاه شیکاگو نوشته شده و از کتابهای تاریخ زبان فارسی و واج شناسی تاریخی زبان فارسی (هر دو اثر دکتر مهری باقری) نیز در گردآوری این واژه نامه استفاده شده است.

به هر روی، گروه زبان های هند و ایرانی به دو زیرگروه ایرانی و هندی تقسیم می شود:

1 .زبان های ایرانی: زبانهای مهم این زیرگروه عبارتند از اوستایی ، پارسی باستان، سکایی (امروزه وجود ندارد)، استی (Ossetic) در قفقاز ، پهلوی ، فارسی ، پشتو در افغانستان ، دُری در افغانستان، فارسی تاجیکی ، کردی ، و بلوچی.

2 .زبان های هندی: زبانهای مهم این زیرگروه عبارتند از سانسکریت، هندی ، اردو ، بنگالی ، گجراتی ، سیلانی ، و نپالی.